Wystawy w Izbie Pamięci

Izba Pamięci to miejsce refleksji o konsekwencjach przemocy, radykalizmów i konfliktów zbrojnych. Jej misją jest apelowanie o dialog i „wołanie o pokój”, a celem prezentowanych w niej wystaw jest uhonorowanie ofiar powstania warszawskiego 1944 roku oraz podnoszenie świadomości o znaczeniu Cmentarza Powstańców Warszawy. Na Murze Pamięci zapisaliśmy nazwiska dziesiątek tysięcy ofiar powstania warszawskiego, które udało się ocalić od zapomnienia.

Sala Świadectw

Wystawa czasowa

To prezentacja prowizorycznych grobów i miejsc egzekucji mieszkanek i mieszkańców miasta oraz żołnierzy powstania 1944 roku przedstawionych za pomocą map, ukazujących miasto z lotu ptaka. Opracował je Zygmunt Walkowski, znawca ikonografii Warszawy okresu II wojny światowej, specjalizujący się w interpretacji zdjęć stolicy. Do lokalizacji miejsc wydarzeń opisywanych w źródłach historycznych posłużył przedwojenny plan hipoteczny Warszawy. Zaznaczone na nim miejsca zostały przeniesione na niemieckie zdjęcia lotnicze wykonane w czasie powstania i po jego upadku. Zdjęcia, pochodzące z The National Archives w College Park pod Waszyngtonem, to rejestr dramatu Warszawy, którą Niemcy po upadku powstania zrównali z ziemią.

Do map dołączone są wykazy miejsc egzekucji, zawierające informacje o dacie, okolicznościach wydarzenia i ofiarach, a także o późniejszym upamiętnieniu. Dopełnieniem wystawy jest prezentacja około 50 zdjęć ze zbiorów Muzeum Warszawy, powstałych w okresie powstania i po zakończeniu działań wojennych, pokazujących zrujnowane miasto i znajdujące się pośród gruzów mogiły oraz szczątki ofiar.

W przyszłości w Sali Świadectw zaprezentowana zostanie multimedialna instalacja autorstwa Krzysztofa Wodiczki. Wodiczko, światowej sławy artysta wizualny, wykładowca Harvard Graduate School of Design i teoretyk sztuki, tworzy unikalną, pełną emocji audio-wizualną pracę, opartą na wielogodzinnych rozmowach z osobami dotkniętymi traumą powstania warszawskiego.

Sala Historii

Wystawa historyczna

Wystawa przybliża losy powojennych działań na rzecz budowy Cmentarza Powstańców Warszawy. Opowieść zaczyna się tuż po powstaniu warszawskim. Na fotografiach stolicy, wykonanych po zakończeniu walk w 1944 roku, można zobaczyć skalę zniszczeń – miasto zamienione w ruinę i znajdujące się wśród nich groby.

Historię zmagań o upamiętnienie ofiar powstania 1944 roku podzieliliśmy na cztery zagadnienia: Ekshumacje (w latach 1945-1947), Założenie Cmentarza Poległych w Powstaniu (od listopada 1945 roku do początku lat 50. XX wieku, tj. do kiedy trwały pochówki), Wymazywanie z pamięci (lata 50.-80. XX wieku), Wydobywanie z zapomnienia (lata 90. XX wieku do 2022 roku).

Ostatnie zagadnienie pokazuje działania społeczne, które miały na celu przywrócenie cmentarzowi należnej mu rangi. Powołany w latach 90. XX wieku nieformalny Społeczny Komitet ds. Cmentarza Powstańców przeprowadził m.in. akcję zbierania nazwisk osób poległych, zmarłych lub zaginionych w czasie powstania z myślą o umieszczeniu ich na Murze Pamięci. Dzięki Komitetowi wystawiono kamienny ołtarz (2004 rok), umieszczono symbolikę sakralną i powstańczą na pomniku Polegli Niepokonani (2001 rok) i nagrobkach (od 2012 roku), wpisano cmentarz do rejestru zabytków (2012 rok) i ogłoszono konkurs na opracowanie koncepcji architektonicznej Izby Pamięci (2014 rok).

Każdy z tematów obrazujemy skanami fotografii, dokumentów, wycinków prasowych pochodzącymi ze zbiorów Muzeum Warszawy oraz kwerend (przypis 1).

Ważnym elementem tej części wystawy jest skan księgi pochowanych na cmentarzu. Księga zawiera wpisy gromadzone od 30 listopada 1945 roku do 1957 roku i pojedyncze, incydentalne z późniejszego okresu. Ostatni wpis pochodzi z 21 czerwca 2001 roku. Ponad 320 kart księgi wypełnionych w przeważającej części skrótem „N.N.” w rubryce imię i nazwisko jest jednym z bardziej przejmujących świadectw tragedii powstania.

Wystawę zamyka film z przesłaniem Wandy Traczyk-Stawskiej, inicjatorki budowy Izby Pamięci i przewodniczącej kierowane do kolejnych pokoleń.

W Sali prezentujemy też rzeźbę Gustawa Zemły Leżący, z cyklu Postacie leżące. Odlew w brązie powstał w 1967 roku i jest szkicem do pomnika Polegli Niepokonani 1939-1945, wystawionego w 1973 roku na Cmentarzu Powstańców Warszawy.

Mur Pamięci

Integralną częścią Izby Pamięci jest usytuowany na zewnątrz, po obu stronach budynku, Mur Pamięci. To na nim znajdują się grawerowane tabliczki z nazwiskami blisko 62 tysięcy osób – zidentyfikowanych ofiar cywilnych i żołnierzy powstania warszawskiego. Spis powstaje na podstawie danych zebranych przez Muzeum Powstania Warszawskiego i w wyniku działalności Społecznego Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy. Projekt Muru zakłada uzupełnianie kolejnych tabliczek, w miarę identyfikowania kolejnych osób. 

---

Przypis 1: Kwerendy prowadzono w Instytucie Pamięci Narodowej, Archiwum Państwowym w Warszawie, Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Dulag 121, Filmotece Narodowej – Instytucie Audiowizualnym, Biurze Pełnomocnika Wojewody ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, Polskim Czerwonym Krzyżu, materiałach zebranych przez Społeczny Komitet ds. Cmentarza Powstańców Warszawy.