Wystawy w Izbie Pamięci

Izba Pamięci to miejsce refleksji o konsekwencjach przemocy, radykalizmów i konfliktów zbrojnych. Jej misją jest apelowanie o dialog i „wołanie o pokój”, a celem prezentowanych w niej wystaw jest uhonorowanie ofiar Powstania Warszawskiego 1944 roku oraz podnoszenie świadomości o znaczeniu Cmentarza Powstańców Warszawy. Na Murze Pamięci zapisaliśmy nazwiska dziesiątek tysięcy ofiar powstania warszawskiego, które udało się ocalić od zapomnienia.

Głosy pamięci

Przeczytaj transkrypcje nagranych wspomnień. Kliknij aby otworzyć treść w nowej stronie.

---

Audiowizualna instalacja Krzysztofa Wodiczki „Głosy pamięci” upamiętnia ofiary Powstania Warszawskiego oraz opowiada o tragicznych losach ludności cywilnej Warszawy 1944 roku.

Realizacja Wodiczki – instalacja wizualno-dźwiękowa „Głosy pamięci” opowiada o tragicznych losach ludności cywilnej Warszawy, jej odwadze, cierpieniu i pomocy udzielanej żołnierzom Powstania. To poruszający przekaz na temat ofiary poniesionej przez mieszkańców miasta wysiedlanych z domów i mordowanych w masowych egzekucjach. Praca stworzona specjalnie na wystawę stałą w Izbie Pamięci wpisuje się w twórczość Krzysztofa Wodiczki, który postuluje „odwojnienie kultury” i angażuje się w działania antywojenne.

Instalacja „Głosy pamięci” stanowi centralny punkt pawilonu Izby Pamięci. Przestrzeń sali wystawowej wypełniona jest relacjami świadków nazistowskich zbrodni oraz ich bliskich.

O doświadczeniu wojny opowiadają zarówno cywile, żołnierze, jak i młodsze pokolenia, które do dziś noszą piętno tamtych wydarzeń. Wśród nich znaleźli się m.in. Wanda Traczyk-Stawska i Tadeusz Rolke. Nagrane w 2022 roku osobiste relacje osób dotkniętych traumą Powstania Warszawskiego przekazują trudną, wielowymiarową opowieść o 1944 roku. W rozmowach z Krzysztofem Wodiczką opowiadane są historie o doświadczaniu sytuacji granicznych i ich wpływie na dalsze życie. Zarejestrowanym relacjom świadków towarzyszą obrazy płomieni poruszanych dźwiękiem ludzkiego głosu.

„Głosy pamięci” to praca podtrzymująca pamięć o Powstaniu Warszawskim. Relacje świadków 1944 roku, nie wpisują się jednak w narrację o bohaterskim zrywie o wolność, która dominuje w zbiorowym myśleniu o Powstaniu. W ich wspomnieniach jest to czas wszechobecnej śmierci i lęku. Cierpienie i trwoga dotknęły wszystkich mieszkańców miasta.

Praca wskazuje na niemożność ucieczki od własnej pamięci, której głos wciąż podsuwa obrazy traumatycznych przeżyć. Ludzie, którzy przetrwali wojnę, nie potrafią o niej zapomnieć. Doświadczenia tamtych dni towarzyszą im przez resztę życia.

„Głosy pamięci” można odczytać także jako ostrzeżenie – opowieść, jaką świadkowie wojny przekazują kolejnym pokoleniom, kształtuje w młodych ludziach myślenie o konflikcie zbrojnym, buduje jego wyobrażenie i wpływa na zrozumienie, czym jest wojna. Głos rodzinnej pamięci ma znaczenie dla postawy, jaką synowie i córki przyjmują wobec dawnych wrogów swoich rodziców.

Instalacja artysty nasuwa też pytanie o to, jak pamiętać i co robić z tą pamięcią wobec współczesnych i przyszłych zagrożeń.

Wspomnienia przeżyć wojennych w rozmowie z Krzysztofem Wodiczką przekazali:

• Bohdan Bartnikowski,
• Helena Bułgarska,
• Elżbieta Gutowska-Niedziałek,
• Tomasz Karasiński,
• Wiesław Kępiński,
• Elżbieta Leszczyńska,
• Monika Lurie,
• Stanisław Maliszewski,
• Stefan Niesłuchowski,
• Tadeusz Rolke,
• Łucjan Sokołowski,
• Jadwiga Szczęścik-Parucka,
• Krzysztof Szlifirski,
• Wanda Traczyk-Stawska.

UWAGA! Ze względu na trudne treści prezentowane na wystawie prosimy, by dzieci poniżej 14. roku życia zwiedzały instalację pod opieką osób dorosłych.

Powstanie Warszawskie 1944 roku

1 sierpnia 1944 roku do walki w Powstaniu Warszawskim stanęło niespełna 35 tysięcy żołnierzy. Cywilni mieszkańcy miasta udzielili im wsparcia i pomocy. Przez 63 dni warszawianki i warszawiacy starali się przetrwać ukryci w stłoczonych piwnicznych schronach. Ginęli pod ostrzałem karabinów maszynowych i miotaczy min. Umierali pod gruzami zbombardowanych kamienic. Byli rozstrzeliwani w masowych egzekucjach. Szacuje się, że w Powstaniu Warszawskim zginęło około 150 tysięcy osób cywilnych i 18 tysięcy powstańców. Na Woli w pierwszych dniach sierpnia Niemcy rozstrzelali około 40 tysięcy ludzi.

Ponad pół miliona osób zostało zmuszonych do opuszczenia Warszawy. Od początku Powstania Niemcy systematycznie wysiedlali opanowane przez siebie ulice. Wypędzanych z domów ludzi wyprowadzali do obozów przejściowych, skąd wysyłali na roboty w głąb Niemiec i do obozów koncentracyjnych m.in. w Ravensbrücku, Mauthausen-Gusen, Buchenwaldzie, Auschwitz, Stutthofie, Dachau, Gross-Rosen. Osoby niezdolne do pracy – głównie starców i dzieci – wywozili na tereny Generalnego Gubernatorstwa, pozostawiając beż środków do życia. Powstańcy, zgodnie z umową kapitulacyjną podpisaną 2 października 1944 roku, trafili do obozów jenieckich. Największa grupa 6000 żołnierzy – oficerów, szeregowych, kobiet i dzieci przewieziona została do Stalag 344 Lamsdorf (dzisiejsze Łambinowice).

W kolejnych tygodniach Niemcy przystąpili do wyburzenia opustoszałej Warszawy, która zgodnie z rozkazem Hitlera miała zostać zrównana z ziemią.

KOLOFON

Krzysztof Wodiczko – artysta wizualny, wykładowca Harvard Graduate School of Design i teoretyk sztuki. Laureat prestiżowych nagród, m.in. Hiroshima Art Prize (1998), The György Kepes Fellowship  Prize (2004) i Nagrody im. Katarzyny Kobro (2006) oraz medalu Gloria Artis (2009) przyznawanego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP.

Pracę „Głosy pamięci” zrealizowano we współpracy z Fundacją Profile i Ambasadą Niemiec. Wystawa finansowana przez Miasto Stołeczne Warszawa oraz Ministerstwo Spraw Zagranicznych Republiki Federalnej Niemiec. Projekt został objęty patronatem honorowym Prezydenta m.st. Warszawy.

Instalacja multimedialna jest wyrazem sprzeciwu wobec wszelkich konfliktów zbrojnych. Jej inspiracją i tworzywem były relacje przeżyć wojennych związanych z Powstaniem Warszawskim.

koncepcja, scenariusz i reżyseria: Krzysztof Wodiczko
pomysłodawca projektu: Jarosław Trybuś
producent: Muzeum Warszawy
produkcja: Fundacja Profile
producent wykonawczy: Bożena Czubak
opracowanie interfejsu: Jerzy Stypułkowski
operator obrazu i kamery: Marcin Hiller
postprodukcja dźwięku: Grzegorz Kucharski
montaż: Łukasz Gregorek
realizacja: Eidotech Polska
koordynacja projektu: Olga Baron i Marta Galewska
partner: Jet Line

Sala Historii

Wystawa historyczna

Wystawa przybliża losy powojennych działań na rzecz budowy Cmentarza Powstańców Warszawy. Opowieść zaczyna się tuż po powstaniu warszawskim. Na fotografiach stolicy, wykonanych po zakończeniu walk w 1944 roku, można zobaczyć skalę zniszczeń – miasto zamienione w ruinę i znajdujące się wśród nich groby.

Historię zmagań o upamiętnienie ofiar Powstania 1944 roku podzieliliśmy na cztery zagadnienia: Ekshumacje (w latach 1945-1947), Założenie Cmentarza Poległych w Powstaniu (od listopada 1945 roku do początku lat 50. XX wieku, tj. do kiedy trwały pochówki), Wymazywanie z pamięci (lata 50.-80. XX wieku), Wydobywanie z zapomnienia (lata 90. XX wieku do 2022 roku).

Ostatnie zagadnienie pokazuje działania społeczne, które miały na celu przywrócenie cmentarzowi należnej mu rangi. Powołany w latach 90. XX wieku nieformalny Społeczny Komitet ds. Cmentarza Powstańców przeprowadził m.in. akcję zbierania nazwisk osób poległych, zmarłych lub zaginionych w czasie powstania z myślą o umieszczeniu ich na Murze Pamięci. Dzięki Komitetowi wystawiono kamienny ołtarz (2004 rok), umieszczono symbolikę sakralną i powstańczą na pomniku Polegli Niepokonani (2001 rok) i nagrobkach (od 2012 roku), wpisano cmentarz do rejestru zabytków (2012 rok) i ogłoszono konkurs na opracowanie koncepcji architektonicznej Izby Pamięci (2014 rok).

Każdy z tematów obrazujemy skanami fotografii, dokumentów, wycinków prasowych pochodzącymi ze zbiorów Muzeum Warszawy oraz kwerend (przypis 1).

Ważnym elementem tej części wystawy jest skan księgi pochowanych na cmentarzu. Księga zawiera wpisy gromadzone od 30 listopada 1945 roku do 1957 roku i pojedyncze, incydentalne z późniejszego okresu. Ostatni wpis pochodzi z 21 czerwca 2001 roku. Ponad 320 kart księgi wypełnionych w przeważającej części skrótem „N.N.” w rubryce imię i nazwisko jest jednym z bardziej przejmujących świadectw tragedii powstania.

Wystawę zamyka film z przesłaniem Wandy Traczyk-Stawskiej, inicjatorki budowy Izby Pamięci i przewodniczącej kierowane do kolejnych pokoleń.

W Sali Historii prezentujemy też rzeźbę Gustawa Zemły Leżący, z cyklu Postacie leżące. Odlew w brązie powstał w 1967 roku i jest szkicem do pomnika Polegli Niepokonani 1939-1945, wystawionego w 1973 roku na Cmentarzu Powstańców Warszawy.

Mur Pamięci

Integralną częścią Izby Pamięci jest usytuowany na zewnątrz, po obu stronach budynku, Mur Pamięci. To na nim znajdują się grawerowane tabliczki z nazwiskami blisko 62 tysięcy osób – zidentyfikowanych ofiar cywilnych i żołnierzy powstania warszawskiego. Spis powstaje na podstawie danych zebranych przez Muzeum Powstania Warszawskiego i w wyniku działalności Społecznego Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy. Projekt Muru zakłada uzupełnianie kolejnych tabliczek, w miarę identyfikowania kolejnych osób.

---

Przypis 1: Kwerendy prowadzono w Instytucie Pamięci Narodowej, Archiwum Państwowym w Warszawie, Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Dulag 121, Filmotece Narodowej – Instytucie Audiowizualnym, Biurze Pełnomocnika Wojewody ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, Polskim Czerwonym Krzyżu, materiałach zebranych przez Społeczny Komitet ds. Cmentarza Powstańców Warszawy.