17 stycznia 1945 r.

Wojsko Polskie i oddziały Armii Czerwonej wkraczają do zrujnowanej Warszawy. Tego samego dnia zaczyna się powrót warszawiaków i warszawianek do stolicy. Władze miasta stają przed wielkim wyzwaniem – trzeba pochować setki niepogrzebanych zwłok i poradzić sobie z tysiącami miejsc tymczasowych pochówków.

Luty 1945 r.

Powstaje Komitet ds. Ekshumacji Zwłok, przekształcony w Referat Ekshumacyjny przy Wydziale Zdrowia i Opieki Społecznej Zarządu Miejskiego. Jego rolą było zbieranie informacji o miejscach pochówków. Do 8 maja zinwentaryzowano na lewym brzegu Wisły 25 tysięcy pojedynczych i zbiorowych grobów, 87 wielkich mogił zbiorowych oraz prawie 29 tysięcy zwłok pogrzebanych jedynie prowizorycznie. Ogółem Referat Ekshumacyjny szacował, że należy ekshumować i pochować 200 tysięcy zwłok.

Wiosna 1945 r.

Zaczynają się pierwsze ekshumacje i pogrzeby ofiar powstania 1944 roku na warszawskich cmentarzach. Dzięki staraniom byłego szefa Kedywu KG AK płk. Jana Mazurkiewicza, ps „Radosław” udaje się wykupić kilku działek na Cmentarzu Powązki Wojskowe i zorganizować tam 11 powstańczych kwater. Pogrzeby te organizował kapelan Cmentarza Wojskowego ks. Mieczysław Żemralski. Rodzinom powstańców udaje się pochować na różnych warszawskich cmentarzach 6750 zwłok.

Równolegle trwają ekshumacje pojedynczych i zbiorowych mogił. Zwłoki przenoszone są do kilku tymczasowych cmentarzy w centralnych punktach miasta, m.in. w Ogrodzie Krasińskich, na placu Starynkiewicza, placu Wilsona, w Parku Dreszera, w ogrodzie Instytutu Głuchoniemych na placu Trzech Krzyży i przy ul. Czerniakowskiej.

Lipiec 1945 r.

Powstaje idea stworzenia Cmentarza Poległych w powstaniu 1944 roku. Z prośbą o projekt architektoniczny płk. Jan Mazurkiewicz ps. „Radosław” zwraca się do prof. Romualda Gutta i inż. Aliny Scholtz.

Ich koncepcja zakłada stworzenie monumentalnej nekropolii-parku o powierzchni 13 hektarów. W połowie centralnej alei miał powstać kurhan z prochami zamordowanych i spalonych warszawiaków i warszawianek, na którym z kolei stanąć miała kaplica-mauzoleum. Całość miała robić imponujące wrażenie, wszystkie nagrobki miały mieć formę jednakowych krzyży, a między kwaterami planowano szpalery drzew. Podobną koncepcję Gutt i Scholtz opracowali dla cmentarza w Palmirach. Odwiedzający cmentarz mieli być wręcz przytłoczeni majestatem śmierci.

Dowiedz się więcej o projekcie cmentarza Romualda Gutta i Aliny Scholtz z artykułu na portalu Kolekcje Muzeum Warszawy.

29 listopada 1945 r.

W rocznicę wybuchu Powstania Listopadowego, zostaje otwarty nowy cmentarz na Woli. Od tego momentu władze miasta tu kierują wszystkich poległych w Warszawie w latach 1939-1944 i ekshumowanych na terenie miasta. Już w lutym 1946 roku Miejski Zakład Pogrzebowy zwraca siędo biura Odbudowy Stolicy o pilne wyznaczenie nowych kwater, ze względu na dużą liczbę ekshumowanych.

6 sierpnia 1946 r.

Na cmentarzu odbywa się uroczysty pogrzeb ofiar zbiorowych egzekucji w siedzibie gestapo na Szucha, w ruinach Głównego Inspektoratu Sił Zbrojnych w Alejach Ujazdowskich i w okolicach Pawiaka. Przez miasto przechodzi kondukt z 117 trumnami wypełnionymi ludzkimi prochami. Są w nich także szczątki ofiar „rzezi Woli”. To prochy wydobyte z wielu miejsc w okolicy ul. Wolskiej. Wszystkie pochowano w sarkofagu na cmentarzu. Ogółem szacuje się, że pod kurhanem spoczywa dziś łącznie około 20 ton ludzkich prochów. Do końca sierpnia 1946 roku na cmentarzu pochowano jeszcze 10 tysięcy ekshumowanych zwłok.

18 kwietnia 1947 r.

Związek Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację wstrzymuje ekshumacje żołnierzy Armii Krajowej z tymczasowego cmentarza w Ogrodzie Krasińskich i zabrania organizowania dalszych pochówków na Powązkach. Odtąd pogrzeby miały się odbywać wyłącznie na Cmentarzu Obrońców Warszawy na Woli, bo taką nazwę nosi w tym czasie nekropolia.

Lata 50-te XX wieku

Rozpoczyna się etap zakłamywania historii i zacierania pamięci powstania. Nieuporządkowany cmentarz przechodzi pod zarząd Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, organizacji kombatanckiej, podporządkowanej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zwożony jest tu gruz, aleje zarastają krzakami. Realizacja projektu Gutta i Scholtz zostaje wstrzymana. Władze zmieniają nazwę nekropolii na Cmentarz Miejski nr. II na Woli.

„…nie uczyniono nic aby miejscu świętemu dla każdego warszawiaka nadać odpowiedni wygląd. Lepka maź błota uniemożliwia nie tylko przejazd, ale przedostanie się piechotą w głąb cmentarza”

– skarży się Głos Ludu.

Lata 60-te XX wieku

Następuje pozorna rewitalizacja cmentarza. Dotychczasowe mogiły zostają zniszczone, usuwane się resztki butwiejących krzyży. Teren zostaje zaorany, a obszar cmentarza zmniejszony z 13 hektarów do 1,5. Na „odzyskanym” w ten sposób terenie, decyzją władz miasta, powstaje park.

Na cmentarzu wyznaczono 177 zbiorowych mogił. Wspólnym elementem każdej kwatery staje się Krzyż Grunwaldu, PRL-owskie odznaczenie nadawane członkom Armii Ludowej. Powstańczy charakter nekropolii zostaje rozmyty. Pojawia się napis: „Na cmentarzu pochowane są szczątki i prochy bohaterskiego ludu Warszawy, zorganizowanych członków ruchu oporu i żołnierzy walczących o wyzwolenie stolicy z niewoli hitlerowskiej w latach 1939-1945”. Nie ma słowa o powstaniu 1944 roku, ani o Armii Krajowej.

1973 r.

Z inicjatywy wolskiej Rady Narodowej na kurhanie kryjącym prochy ofiar powstania staje pomnik autorstwa znanego rzeźbiarza prof. Gustawa Zemły. Rzeźba przedstawia umierającego antycznego wojownika, trzymającego w prawej ręce tarczę. Pomnik zyskuje nazwę „Polegli Niepokonani 1939-1945”.

Lata 90-te XX wieku

Powstaje nieformalny komitet ds. Cmentarza Powstańców Warszawy na Woli. Za główne zadanie członkowie komitetu uznają dokumentowanie ofiar powstania i przywrócenie ich pamięci. W 2004 roku grupa taprzekształca się w Społeczny Komitet ds. Cmentarza Powstańców Warszawy. W 50. rocznicę wybuchu powstania warszawskiego, 1 sierpnia 1994 roku, po raz pierwszy od kilkudziesięciu lat na cmentarzu zostaje odprawiona uroczysta msza polowa.

1995 r.

Cmentarz Powstańców Warszawy zostaje wpisany do ewidencji zabytków, trzy lata później zaczyna podlegać Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.

2001 r.

Monument Polegli Niepokonani zostaje uzupełniony o symbolikę sakralną i powstańczą. Na tarczy umierającego wojownika oraz na stojącej obok barykadzie pojawiły się kotwice Polski Walczącej.

2012 r.

Odbywa się kolejna rewitalizacja cmentarza, tym razem po konsultacjach ze środowiskiem powstańców. Miejsce zostaje wpisane do rejestru zabytków.

26 maja 2017 r.

W Dniu Matki,w Parku Powstańców Warszawy, zostaje odsłonięty Pomnik Matki. To „Pusta Pieta”, rzeźba Łukasza Krupskiego, przedstawiająca kobietę trzymającą całun. Na jej postumencie umieszczono słowo MATKA w języku polskim, rosyjskim, niemieckim i hebrajskim.

2014 r.

Urząd Miasta Stołecznego Warszawy ogłasza konkurs na projekt pawilonu z ekspozycją o losach ofiar okupowanego miasta i Mur Pamięci wraz z otoczeniem.

2021 r.

W 77. rocznicę wybuchu powstania warszawskiego, w znajdującym sięprzy cmentarzu parku, wmurowano kamień węgielny pod budowę Izby Pamięci. W uroczystości wzięła udział Pani Wanda Traczyk-Stawska, przewodnicząca Społecznego Komitetu do spraw Cmentarza Powstańców Warszawy, inicjatorka budowy Izby Pamięci i Honorowa Obywatelka m.st. Warszawy.

Na podstawie: Maciej Janaszek-Seydlitz – Cmentarz Powstańców Warszawy na Woli, w: http://www.sppw1944.org/pamiec/pamiec.html